ฮูปแต้ม : พัฒนาการและนาฏยลักษณ์เทวดานางฟ้าที่ปรากฎบนสิมอีสาน

Hup Taem : The development and dance of angels and angels appearing on the Isaan Sim

บทคัดย่อ

     การวิจัยเรื่อง ฮูปแต้ม : นาฏยลักษณ์เทวดานางฟ้าที่ปรากฎในสิมอีสาน สู่การสร้างสรรค์การแสดงชุด ฉกามาพจร เป็นการวิจัยเชิงสร้างสรรค์ ที่ผู้วิจัยมุ่งเน้นศึกษาเกี่ยวกับพัฒนาการฮูปแต้มที่ปรากฎในสิมอีสาน นาฏลักษณ์ฮูปแต้มในกลุ่มเทวดานางฟ้าที่ปรากฎในสิมอีสาน และเพื่อสร้างสรรค์การแสดงจากนาฏยลักษณ์ฮูปแต้มอีสาน ชุด ฉกามาพจร โดยผู้วิจัยได้กำหนดพื้นที่ในการศึกษาคือ วัดในภาคอีสานตอนกลางที่ปรากฏฮูปแต้มเทวดานางฟ้าบนผนังสิมทั้งภายในและภายนอก ซึ่งประกอบไปด้วยพื้นที่ 4 จังหวัด มีทั้งหมด 16 วัด ได้แก่ จังหวัดกาฬสินธุ์ จำนวน 1 วัด ได้แก่ วัดอุดมประชาราษฎร์ จังหวัดขอนแก่น จำนวน 4 วัด ได้แก่ วัดมัชฌิมวิทยาราม วัดไชยศรี วัดสนวนวารีพัฒนาราม และวัดสระบัวแก้ว จังหวัดมหาสารคาม จำนวน 4 วัด ได้แก่ วัดป่าเรไร วัดยางทวงวราราม วัดโพธาราม และวัดตาลเรือง จังหวัดร้อยเอ็ด จำนวน 7 วัด ได้แก่ วัดกลางมิ่งเมือง วัดพัทธสีมามังคลาราม วัดจักรวาลภูมิพินิจ วัดขอนแก่นเหนือ วัดไตรภูมิคณาจารย์วัดมาลาภิรมณ์ และวัดประตูชัย โดยใช้การลงพื้นที่ภาคสนามในการเก็บรวบรวมข้อมูลและการสัมภาษณ์จากกลุ่มผู้เชี่ยวชาญด้านวรรณกรรมอีสาน แล้วนำมาวิเคราะห์และสังเคราะห์ผ่านแนวคิดองค์ประกอบการเคลื่อนไหวร่างกาย แนวคิดนาฏยลักษณ์ แล้วตรวจสอบข้อมูลแบบสามเส้า และจากผู้เชี่ยวชาญและการสนทนากลุ่มในวาระของพัฒนาการและนาฏลักษณ์ ซึ่งผลของการวิจัยมีรายละเอียดดังนี้
     ผลการวิจัยพบว่าฮูปแต้มที่ปรากฏบนสิมอีสานได้มีการวาดทั้งภายในและภายนอกโดยช่างแต้มที่เขียนเรื่องราวเกี่ยวกับวรรณกรรม พุทธประวัติ ชาดก สอดแทรกเรื่องราววิถีชีวิตในท้องถิ่นลงไปด้วย โดยช่างแต้มจะใช้โครงร่างสีน้ำตาลและสีน้ำเงินมากที่สุด โดยจะเน้นหนักในส่วนของสีเสื้อผ้าเครื่องแต่งกาย แต่จะเว้นช่องว่างละครภาพบุคคลให้คงไว้ซึ่งสีขาว ในขณะเดียวกันก็พบการใช้สีเขียวและสีดำในการตัดเส้นเครื่องแต่งกายเพื่อบ่งบอกลักษณะเฉพาะของตัวละครนั้นๆ รวมทั้งข้อจำกัดของพื้นที่ในการวาดและขนาดของสิม โดยเรื่องราวที่นิยมเขียนได้แก่ พุทธประวัติ พระเวสสันดร ทศชาติ พะลักพะลาม และสินไซ จากการวิเคราะห์พัฒนาการของฮูปแต้มอีสานที่ประกอบไปด้วย กลุ่มฮูปแต้มที่เกิดขึ้นก่อน พ.ศ.2410 กลุ่มฮูปแต้มที่เกิดในช่วงปี พ.ศ.2411 ถึง พ.ศ.2470 และกลุ่มฮูปแต้มที่เกิดขึ้นในช่วงปี พ.ศ.2471 ถึง พ.ศ.2500 จากพัฒนาการดังกล่าวผู้วิจัยได้นำตัวละครในกลุ่มของเทวดา-นางฟ้ามาสังเคราะห์ตามแนวคิดนาฏยลักษณ์พบว่าอากัปกิริยาที่ปรากฎในฮูปแต้มมีทั้งหมด 3 ท่า คือ การนั่ง การเหาะ การยืน โดยใช้
อวัยวะในการแสดงอากัปกิริยาดังกล่าวในส่วนของศีรษะ แขน มือ ลำตัว ขา และเท้า พบว่ามีภาพที่มีความเหมือนและใกล้เคียงกันมากที่สุดจากวัดในพื้นที่ 4 จังหวัดของภาคอีสานตอนกลางจำนวน 14 ภาพตามแนวคิดองค์ประกอบการเคลื่อนไหวร่างกายและทฤษฎีสุนทรียศาสตร์ ในเรื่องของความงามด้านนาฏศิลป์ที่มีความเหมาะสมและตรงตามลักษณะของนาฏยลักษณ์ฮูปแต้มอีสานที่มีความสวยงามอย่างสมบูรณ์แบบ